Lek. Dorota Korycińska-Chaaban
Pediatra z ponad 30 letnim doświadczeniem, specjalista pediatrii II stopnia oraz pediatrii metabolicznej, od prawie 18 lat leczy chorych z fenyloketonurią, aktualnie pracuje w Poradni Chorób Metabolicznych w Instytucie „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie, sekretarz Polskiego Towarzystwa Fenyloketonurii
Fenyloketonuria jest chorobą metaboliczną, której podstawą jest restrykcyjna dieta ograniczająca podaż jednego z aminokwasów – fenyloalaniny. Jak zatem możemy pomóc pacjentom z tą chorobą?
Czym charakteryzuje się i jak diagnozuje się fenyloketonurię? Jaki jest profil epidemiologiczny choroby?
Fenyloketonuria (PKU) to wrodzona choroba metaboliczna, która nieleczona powoduje niepełnosprawność intelektualną. Rozpoznaje się ją w okresie noworodkowym dzięki badaniom przesiewowym. Polegają one na pobraniu na specjalną bibułę kilku kropel krwi z piętki dziecka w 3. dobie życia w celu oznaczenia m.in. stężenia fenyloalaniny. Jeśli wynik przekracza 132 μmol/l, pacjent wzywany jest do dalszej diagnostyki. Na fenyloketonurię chorują pacjenci na całym świecie. W 2020 roku (dane opublikowane z 64 krajów) było ich ponad 360 tysięcy. W Polsce każdego roku przybywa 30-50 małych pacjentów, choć zdarzają się pojedyncze przypadki chorych rozpoznawanych w późniejszym wieku.
Jakie są metody leczenia fenyloketonurii dostępne w Polsce?
Przyczyną PKU jest deficyt enzymu hydroksylazy fenyloalaniny przekształcającego jeden z aminokwasów – fenyloalaninę – do innego aminokwasu – tyrozyny. Objawy kliniczne (m.in. zaburzenia neurologiczne, w tym padaczka, małogłowie, charakterystyczny „mysi” zapach) stanowią konsekwencję toksycznego działania, m.in. na ośrodkowy układ nerwowy, nagromadzonej w nadmiarze w tkankach chorego nieprzetworzonej fenyloalaniny.
Ponieważ fenyloalanina jest aminokwasem egzogennym, stężenie jej we krwi zależy od ilości przyjętej wraz z pożywieniem. Dlatego też podstawą terapii fenyloketonurii jest zastosowanie diety ubogofenyloalaninowej, z wykluczeniem produktów wysokobiałkowych (wyrobów mlecznych, mięsa, ryb, wędlin, roślin strączkowych, jaj, ziaren zbóż, orzechów) oraz aspartamu. Źródłem białka w diecie pacjentów są specjalne preparaty aminokwasowe, które nie zawierają fenyloalaniny. W Polsce na rynku jest dostępnych ponad 30 takich preparatów, a producenci wciąż wzbogacają swoją ofertę o nowe formy i warianty smakowe. Leczenie dietetyczne pozwala utrzymać stężenia fenyloalaniny we krwi chorego w bezpiecznych granicach, co chroni mózg przed uszkodzeniem i zapewnia chorym prawidłowy rozwój intelektualny. Restrykcyjne ograniczenia w diecie stanowią wyzwanie dla pacjentów, którzy nie zawsze ich przestrzegają, a zdarza się, że całkowicie rezygnują z leczenia.
Dostępne na świecie inne metody leczenia PKU, m.in. farmakoterapia (lekiem zawierającym sapropterynę) czy leczenie enzymatyczne (liaza amonowa fenyloalaniny) w Polsce nie są refundowane, a więc dla polskich pacjentów niedostępne.
Jak można pomóc pacjentom, którzy mają problem z akceptacją choroby?
Fenyloketonuria jest chorobą na całe życie i wymaga leczenia przez całe życie. Stosowanie diety nie jest proste i wymaga wielu wyrzeczeń – dobrej organizacji i planowania posiłków. Podstawą jest edukacja i dobre nawyki – jeśli dziecko od początku jest właściwie leczone, poznaje zasady diety ubogofenyloalaninowej, to i później jest w stanie zaakceptować ograniczenia. Problem pojawia się, gdy mały pacjent chce próbować nowych produktów od swoich rówieśników, a młody człowiek wchodzi w okres buntu. Konsekwencja, ale i wsparcie ze strony rodziców, stały kontakt i zaufanie do lekarza i dietetyka z poradni chorób metabolicznych, ułatwiają pokonanie trudności.
Do czego może doprowadzić niestosowanie specjalistycznej diety? Jak ważna jest ciągłość terapii?
Jeśli stężenie fenyloalaniny we krwi chorego przekracza wartości uznawane za bezpieczne (360 μmol/l do 12 r.ż. i u kobiet w ciąży oraz 600 μmol/l u młodzieży i dorosłych), mogą pojawić się problemy z koncentracją, lęki, agresja, autoagresja, zaburzenia neurologiczne, zachowania autystycze oraz postępująca niepełnosprawność intelektualna, małogłowie. Nasilenie objawów jest tym większe im wcześniej dojdzie do rezygnacji z diety ubogofenyloalaninowej. Stosowanie właściwego leczenia przez całe życie zapewnia chorym rozwój podobny do rówieśników.
Szczególną grupę chorych stanowią kobiety ciężarne lub planujące ciążę. Kobiety, we krwi których w czasie ciąży stężenia fenyloalaniny przekraczały 360 μmol/l mogą urodzić dzieci z licznymi wadami wrodzonymi (m.in. małogłowiem, wadami serca i niepełnosprawnością intelektualną), tzw. zespołem fenyloketonurii matczynej (MPKU).
W jaki sposób przeciwdziałać powstaniu zespołu fenyloketonurii matczynej u dziecka?
Urodzenie zdrowego dziecka przez kobietę chorą na fenyloketonurię jest możliwe jeżeli stężenia fenyloalaniny we krwi pacjentki w okresie prekoncepcyjnym i w trakcie trwania całej ciąży będą się utrzymywać między 120 a 360 μmol/l. Każdego roku kilkanaście chorych z PKU rodzi zdrowe dzieci. Planujące ciążę pacjentki powinny zgłosić się do poradni chorób metabolicznych w celu oceny wyrównania metabolicznego, doboru odpowiedniego preparatu bezfenyloalaninowego oraz normalizacji stężeń fenyloalaniny. Należy pozostać w stałym kontakcie z poradnią do czasu zajścia w ciąże, przez cały okres jej trwania i po porodzie. Ciąża u kobiety z fenyloketonurią jest przypadkiem najbardziej priorytetowym. Każda kobieta z fenyloketonurią, która jest lub podejrzewa, że jest w ciąży, powinna pilnie, tj. w najbliższym dniu roboczym, nawiązać kontakt z poradnią chorób metabolicznych i umówić się na wizytę w celu zapewnienia swojemu poczętemu dziecku optymalnych warunków do rozwoju. O swojej chorobie pacjentka powinna poinformować wszystkich specjalistów pod opieką których się znajduje.
